To BHMA της Κυριακής με δύο συλλεκτικές προσφορές

Στην έκδοση αυτή, ο αναγνώστης μπορεί να ανακαλύψει ίχνη, ίχνη όμως καίρια και ουσιαστικά, από τη διαδρομή ενός σπουδαίου Κρητός: του Νίκου Καζαντζάκη. Ασφαλώς, μήτε το έργο μήτε η ψυχή του Καζαντζάκη μπορούν εύκολα να καταγραφούν στο χαρτί. Ούτε ακόμα να περικλεισθούν στους τοίχους ενός μουσείου, οσοδήποτε κομψού και φροντισμένου. Το παρόν λεύκωμα είναι ωστόσο ένας απαραίτητος μίτος· που οδηγεί, μέσα από τις συλλογές, τις συχνά ανεκτίμητες, του Μουσείου Καζαντζάκη, στην προσέγγιση ενός μοναδικού ανθρώπου και συγγραφέα. 

Ο Καζαντζάκης υπήρξε πράγματι ένα φαινόμενο. Όποιες επιφυλάξεις και αν έχει κανένας γι’ αυτό ή το άλλο σημείο του έργου του, για εκείνη ή την άλλη ιδέα του, δεν μπορεί να μη σταθεί με σεβασμό και συγκίνηση απέναντι στη συνολική του παρουσία. Ο Καζαντζάκης υπήρξε συγγραφέας και φλογερός στοχαστής, επίμονος ταξιδευτής αλλά και εραστής της φιλοσοφίας, συνομιλητής σπάνιος της εποχής του και των ανθρώπων της· ακόμα, αφάνταστα εργατικός και λιτός -δίδαγμα αυτό για πολλούς από εμάς!- στην προσωπική του ζωή. 

Μέσα λοιπόν από τα εκθέματα του Μουσείου, αλλά και το παρόν λεύκωμα, που αποτελεί μια εξαίρετη σύνοψη της πορείας του συγγραφέα από τη Λίτσα Χατζοπούλου, αναδύεται το κυριότερο χαρακτηριστικό του Νίκου Καζαντζάκη: η διαρκής περιδίνηση της ψυχής και του νου του. Είναι αυτή που τον οδηγεί σε θρησκείες και ιδέες, σε χώρες και πρόσωπα: είναι η δική του Οδύσσεια. Μια Οδύσσεια που αποτυπώνεται, όχι μόνον στο ομώνυμο ποιητικό του έπος, αλλά και στο απέραντο φάσμα του συγγραφικού του έργου.

Μέχρι να φτάσει να γίνει ένας από τους βασικότερους εκπροσώπους του υπερρεαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα, ο ζωγράφος, σκηνογράφος και ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος (1907-1985) θα περνούσε βεβαίως την απαραίτητη περίοδο μαθητείας στη Σχολή Καλών Τεχνών. Δάσκαλός του ήταν ο Κωνσταντίνος Παρθένης όμως καθώς η Σχολή τότε υπαγόταν στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο ο Δημήτρης Πικιώνης ήταν εκείνος που του ανέθεσε να εκπονήσει αρχιτεκτονικές αποτυπώσεις σπιτιών της Ελλάδας. Ήταν στην ουσία μια σειρά αρχιτεκτονικών και ζωγραφικών σχεδίων που εκπονήθηκαν για λογαριασμό του Συλλόγου «Ελληνική Λαϊκή Τέχνη» τη δεκαετία του ’30, μιας ομάδας από φιλότεχνους και φιλίστορες της καλής κοινωνίας της εποχής  που υπό την προεδρία της Ναταλίας Παύλου Μελά εργάστηκαν προκειμένου να διατηρηθούν πτυχές της Λαϊκής Τέχνης, από το 1930 ως τα τέλη της δεκαετίας του ’40.

Ο Νίκος Εγγονόπουλος ταξίδεψε για αυτόν τον σκοπό στη Δυτική Μακεδονία αλλά και σε νησιά όπως η Ύδρα και οι Σπέτσες και ζωγράφισε πίνακες με διακοσμητικά θέματα και αναπαραστάσεις προσόψεων σπιτιών. Μεταξύ του 1937 και 1939, φιλοτέχνησε και τα «Αθηναϊκά Σπίτια» που αποτελούν το αντικείμενο αυτού του ημερολογίου. Τα εισαγωγικά προστίθενται εν είδει ευφημισμού καθώς ενώ γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι σχεδιάστηκαν αυτή την περίοδο, δεν διαθέτουμε την ίδια βεβαιότητα για τις γεωγραφικές συντεταγμένες καθενός από αυτά. Με την εξαίρεση τριών, ενός στη γωνία Αδριανού και Αιόλου, ενός άλλου στην Υπερείδου στην Πλάκα και ενός παλαιού εξοχικού σπιτιού πλάι στον ‘Αγιο Λουκά, τα υπόλοιπα πιθανολογείται ότι είναι σπίτια της Αθήνας χωρίς να αποκλείεται ότι ορισμένα βρίσκονταν κάποτε στο Ναύπλιο, στην Ύδρα και στη Χαλκίδα, όπου δηλαδή είχε ταξιδέψει ο ζωγράφος στο πλαίσιο αυτής της φοιτητικής ανάθεσης.

Παρά τη διαφορετική προέλευσή τους τα σπίτια αυτά έχουν ως κοινό τον τρόπο που τα αποτύπωσε ζωγραφικά ο Εγγονόπουλος. Στο σύνολό τους είναι μετοπικές παραστάσεις που θυμίζουν τη βυζαντινή αλλά και την πομπηϊανή παράδοση και κυριαρχούν τα βασικά χρώματα  – το κόκκινο, το κίτρινο, το μπλε. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ύπαρξή αυτών των έργων με τις αποτυπώσεις των σπιτιών ήρθε ξανά στο φως το 1969, όταν βρέθηκαν στο δώμα του ξενοδοχείου Ολυμπιάς στην οδό Αθηνάς, εκεί δηλαδή όπου είχε φιλοξενηθεί το σχεδιαστήριο του Συλλόγου μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έκτοτε φυλάγονται στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).