H μνήμη και η πρώτη μας ανάμνηση

Θυμάστε τον εαυτό σας παιδί; Πως βλέπατε τον κόσμο γύρω σας; Ποια είναι η πρώτη σας ανάμνηση; Και γιατί άραγε, θυμάστε κάποια συγκεκριμένα γεγονότα;

Μερικοί, την πρώτη τους ανάμνηση, την τοποθετούν λίγο μετά τον πρώτο τους χρόνο, άλλοι πάλι πολύ αργότερα, γύρω στα τρία.  Πρόκειται για εικόνες που έχουν αποτυπωθεί στο μυαλό, χωρίς να μπορούμε να εξηγήσουμε το γιατί.  Η αλήθεια είναι ότι το «αρχείο» της μνήμης αρχίζει να δημιουργείται αυθόρμητα.  Οι πρώτες αναμνήσεις αποτυπώνονται χωρίς εμείς να το θέλουμε. Πρόκειται γενικά, για εμπειρίες είτε πολύ δυσάρεστες είτε πολύ ευχάριστες.  Αργότερα, με τον καιρό, αποκτούμε τον έλεγχο της μνήμης και την ικανότητα να αποθηκεύουμε ή ν’ απορρίπτουμε τις αναμνήσεις.

Τους πρώτους μήνες της ζωής του…

Το μωρό αποτυπώνει στο μυαλό του κινούμενα αντικείμενα, κυρίως τα πρόσωπα ατόμων τα οποία βλέπει κάθε μέρα, όπως της μαμάς, του μπαμπά ή της γιαγιάς.  Αργότερα, λίγο πριν τον έκτο μήνα, το μωρό δείχνει ένα από τα πρώτα σημάδια ανάμνησης: ψάχνει κάποιο κρυμμένο αντικείμενο.  Θυμάται ότι έχει παίξει με κάτι, δεν το βρίσκει και το ψάχνει γιατί θέλει να παίξει πάλι μαζί του. Αυτή η αναζήτηση, σημαίνει ότι στο μυαλό του υπάρχουν ήδη σχηματισμένες εικόνες. Το μωρό τείνει να θυμάται ότι επαναλαμβάνεται  συχνά, δηλαδή όλα τα γεγονότα της καθημερινής ρουτίνας του, τα οποία σχετίζονται με το φαγητό και το παιχνίδι.

Το δεύτερο εξάμηνο της ζωής του…

Το μωρό παίρνει πρωτοβουλία και δεν περιορίζεται μόνο στο να αντιδρά σε ερεθίσματα.  Αυτό δείχνει πόσο γρήγορα αναπτύσσεται η μνήμη του.  Του αρέσει το παιχνίδι που ο μπαμπάς έπαιξε μαζί του και τώρα αρχίζει και εκείνο να παίζει, ζητώντας από τον μπαμπά να κάνει το ίδιο.  Είδε την μαμά να τηλεφωνεί και τώρα ζητά το τηλέφωνο δείχνοντάς το με το δακτυλάκι του. Σ’ αυτή τη φάση το μωρό εκφράζεται με την λεγόμενη «αναβλητική μίμηση».  Επαναλαμβάνει μια παλιότερη συμπεριφορά δική του ή των άλλων.  Αναπαριστά τον καθημερινό του κόσμο, προσθέτοντας κάθε τόσο και μια μικρή, καινούργια λεπτομέρεια.  Αυτό μπορεί να γίνει μετά από δυο – τρεις ώρες ή μετά από δυο εβδομάδες. Μερικές φορές είναι πραγματικά καταπληκτικό να βλέπει κανείς πως το μωρό αναπαράγει ένα γεγονός που εμείς οι μεγάλοι έχουμε ξεχάσει.  Η μνήμη του καθοδηγεί καθημερινά το μωρό στις κινήσεις του, οι οποίες είναι προϊόν αυτών που έχει μάθει προηγουμένως από τους ενήλικες.  Γι’ αυτό και πρέπει να απλοποιήσουμε τις κινήσεις μας και να το βάζουμε να τις επαναλαμβάνει: Για παράδειγμα, όταν του δείχνουμε πώς να κρατά το κουτάλι.  Η μνήμη του μωρού μέχρι τον πρώτο χρόνο της ζωής του είναι η μνήμη πράξεων και γεγονότων και αργότερα ήχων και ονομάτων των πραγμάτων.  Πρόκειται δηλαδή για μία μνήμη που προσανατολίζεται στην κατάκτηση της γλώσσας για να επικοινωνεί.  Αρκεί ένα όνομα για να ανακαλέσει στην μνήμη του ένα γεγονός που ήδη έχει ζήσει και που θα επαναληφθεί.  Ακούει την λέξη «φαγητό» και ετοιμάζεται να φάει.  Με την κατάκτηση της γλώσσας, αρχίζει ν’ αναπτύσσει  στο δεύτερο έτος της ζωής του, την μνήμη που αφορά γεγονότα, τα οποία περιλαμβάνει όχι μόνο πράγματα και καταστάσεις αλλά και πρόσωπα και τις σχέσεις ανάμεσά τους. 

Εκτός…τόπου και χρόνου.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ανάπτυξη της μνήμης εξαρτάται, επίσης, πολύ από τον σχηματισμό αντίληψης για τον χρόνο και τον τόπο.  Ένα μικρό παιδί, δεν έχει ακόμα ξεκάθαρη αντίληψη για το «χτες», το «σήμερα» ή «το σπίτι της γιαγιάς».  Ο χώρος και ο χρόνος είναι διαστάσεις μέσα από τις οποίες τοποθετούνται οι αναμνήσεις και ακολουθούν την εξελικτική τους διαδικασία.  Πολύ συχνά οι γονείς νομίζουν ότι το παιδί τους δεν θυμάται ένα γεγονός.  Στην πραγματικότητα αυτό συμβαίνει γιατί, λανθασμένα, το ρώτησαν κάτι όπως: «Θυμάσαι την περασμένη εβδομάδα όταν…» Αυτό που πρέπει να τονίσουμε είναι το επεισόδιο και όχι η χρονική στιγμή, που το παιδί δεν μπορεί να κατανοήσει.  Οπότε μπορούμε να του πούμε: «Θυμάσαι τότε που παίξαμε με την μπάλα…».  Πρέπει να ζητάμε να θυμούνται τις εμπειρίες που ζούμε μαζί τους.  Αυτό μπορεί να λειτουργήσει και σαν παιχνίδι ικανότητας και δεν πρέπει να εκπλαγούμε αν το μικρό προσθέσει και λίγη φαντασία. Η μνήμη γεγονότων μας επιτρέπει να βάζουμε σε μια τάξη τα γεγονότα σε σχέση με τον χώρο και τον χρόνο. Το παιδί βρίσκεται αντιμέτωπο με γεγονότα που έχουν συμβεί, που συμβαίνουν τώρα ή μπορεί να συμβούν και στο μέλλον.  Κάθε πράξη για να προσδιοριστεί, πρέπει να εξηγείται.  Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό οι εξηγήσεις που δίνουν οι μεγάλοι στο παιδί να είναι κατανοητές ώστε το παιδί να καταλαβαίνει γιατί συμβαίνουν τα γεγονότα και ποιος τα δημιουργεί. 

Μετά το τρίτο έτος της ζωής τους…

Στα μεγαλύτερα παιδιά, ο παιδικός σταθμός και το νηπιαγωγείο προσδιορίζουν την ρουτίνα στην καθημερινή ζωή.  Το παιδί γνωρίζει έναν άλλο χώρο, στο σταθμό, διακρίνει τις μέρες που πηγαίνει εκεί από αυτές που μένει σπίτι (Σαββατοκύριακα και διακοπές) και ξέρει πλέον  ότι οι πρώτες, συμπίπτουν με τις μέρες που ο μπαμπάς και η μαμά εργάζονται.  Η τοποθέτηση των αναμνήσεων γίνεται όλο και πιο ακριβής και οι πηγές της μνήμης όλο και περισσότερες.  Στο παιδί οι πιο έντονες αναμνήσεις είναι αυτές που συνδέονται με άμεσες εμπειρίες, είτε θετικές είτε αρνητικές.  Αυτές που προέρχονται από μια έμμεση πληροφορία, δηλαδή, από μια σελίδα βιβλίου ή μια φωτογραφία, μια συζήτηση, συνδέονται πολύ με το κίνητρο.  Για παράδειγμα, όταν το μικρό ακούει, λαμβάνει περισσότερο υπόψη του αυτό που ακούει αλλά και τον ομιλητή.  Αν ο συνομιλητής του το συναρπάζει, σίγουρα θα θυμάται για περισσότερο χρόνο τα λόγια του. Το ίδιο ισχύει και για τον γραπτό λόγο.  Όσο περισσότερο το κάνει να ονειρεύεται αυτό που του διαβάζουμε, τόσο πιο πολύ θα θυμάται την ιστορία του.  Έτσι λοιπόν, για να θυμάται ένα παιδί πρέπει να έχει κάποιο κίνητρο.  Πολύ δύσκολα θα απομνημονεύσει κάποιο ποίημα  που δεν του προκαλεί κανένα συναίσθημα ή ενδιαφέρον, ενώ αντίθετα θα μάθει αμέσως ένα τραγουδάκι που του αρέσει. Ξεκινώντας από αυτούς τους μηχανισμούς, η οικογένεια και το σχολείο μπορούν να βοηθήσουν το παιδί να αναπτύξει όσο το δυνατόν καλύτερα τη μνήμη του. Η ανάπτυξη της μνήμης είναι δεδομένη και κάθε μέρα που περνά, το μωρό αφομοιώνει όλο και περισσότερες πληροφορίες τις οποίες κάποια στιγμή θα επιδείξει.

Βοηθείστε την ανάπτυξη της μνήμης του μωρού σας

• –  Τα παιδιά χρειάζονται επιβράβευση όταν θυμούνται κάτι. Μη συγκρίνετε τη μνήμη τους με αυτή των ενηλίκων. Είναι σημαντικό να ακούσουν «μπράβο που το θυμήθηκες».
• –  Σημαντικό ρόλο παίζουν η επανάληψη ενεργειών, η συνεχής εξάσκηση, ο πειραματισμός και η ελεύθερη ανάπτυξη των ικανοτήτων τους από πλευράς μωρού.
•  –  Μιλάτε, τραγουδάτε, διαβάστε, συζητήστε με το παιδί σας.  Προσπαθήστε να του προσφέρετε όσα περισσότερα ερεθίσματα μπορείτε.
• –  Από όλες τις άλλες τεχνικές που εξασκούν τη μνήμη αυτή που ευχαριστιούνται περισσότερο τα παιδιά είναι η τεχνική των παιχνιδιών (παιχνίδια memo, τι λείπει από τον δίσκο, κλπ)

Η  λειτουργία της μνήμης είναι σύνθετη και εδράζεται σε διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου μας. Έτσι σε άλλη περιοχή εδράζεται η μνήμη των εικόνων, σε άλλη η μνήμη των λέξεων, η μνήμη των αριθμών, η μνήμη των προσώπων, των γεγονότων, των καταστάσεων, των αντικειμένων κλπ . Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η μνήμη των συναισθημάτων, η Συναισθηματική Μνήμη. Και τούτο γιατί θυμόμαστε πιο  έντονα όλες τις  άλλες μνήμες  που συνδέονται με αυτή. Θυμόμαστε (παιδιά και ενήλικες) κατά κανόνα  γεγονότα, εικόνες ή καταστάσεις που συνδέονται έντονα με κάποια συναισθηματική φόρτιση. Πχ το δένδρο από το οποίο πέσαμε και χτυπήσαμε και πονέσαμε  έστω και αν ήμασταν μικρά παιδιά τότε ή τη μυρωδιά του λουλουδιού που μας χάρισε ένα πρόσωπο που αγαπήσαμε ή  το σπίτι που παίζαμε  και νιώθαμε ευτυχισμένοι.

Με την συνεργασία της κας Λωρέττας Θωμαΐδου (Επίκουρη καθηγήτρια Παιδιατρικής Αναπτυξιακής)